Bước vào chính trường

Năm 22 TCN, chú Vương Mãng là Vương Phượng đang nắm quyền lớn trong triều đình bị ốm nặng. Ông tận tình đến chăm sóc cho chú, suốt tháng mặc nguyên y phục, đầu tóc rối bù. Vương Phượng rất cảm động việc làm của cháu, trước khi qua đời đã nói với Vương thái hậu và Hán Thành Đế quan tâm tới Vương Mãng.

Vương Phượng mất, Hán Thành Đế bèn phong cho ông làm Hoàng môn lang, sau đó thăng làm Xạ thanh Hiệu uý.

Từ đó danh tiếng của Vương Mãng ngày càng nổi. Các danh sĩ thời đó như Kim Thiệp, Trần Thang cùng 2 người chú là Bình A hầu Vương Đàm và Thành Đô hầu Vương Thương hay ca ngợi ông trước mặt Thành Đế và Vương thái hậu. Năm 16 TCN, Vương Mãng được phong làm Tân Đô hầu, Kỵ đô uý, Quang lộc đại phu thị trung.

Vương Mãng tuy có chức quyền nhưng vẫn rất khiêm nhường, hay giúp đỡ cho đồng liêu và chu cấp cho các danh sĩ gặp khó khăn. Do đó danh tiếng Vương Mãng ngày càng cao, nhiều người ca ngợi đức độ của ông[2].

Trừ Thuần Vu Trường

Chú Vương Mãng là Vương Căn thay Vương Phượng giữ chức Đại Tư mã, cầm quyền lớn trong triều, khi đó đã già yếu và muốn nghỉ hưu. Theo lệ thì người cháu gọi Vương thái hậu bằng dì là Thuần Vu Trường đang giữ chức Trung vệ uý, đứng đầu Cửu khanh sẽ lên thay. Nhân lúc Vương Căn bị ốm, Vương Mãng lại đến hầu hạ để tìm cơ hội tiến thân.

Trong số các vợ lẽ của Trường có Hứa Mỵ là em Hứa hoàng hậu vừa bị phế. Hứa hậu muốn thông qua Hứa Mỵ để phục ngôi nên nhờ qua Thuần Vu Trường, biếu rất nhiều của báu. Trường nói dối là sẽ có cách giúp, nhưng lại thông qua Hứa Mỵ viết thư tỏ tình với Hứa hậu đang bị phế[3]. Một người em họ của Vương Mãng là Vương Dung – con một người chú khác của ông là Vương Lập – cũng đồng mưu với Trường. Vương Mãng biết được nội tình, bèn tố cáo với Đại tư mã Vương Căn về việc làm của Trường và Vương Dung rằng:

Vương Căn tâu lại với vua Thành Đế. Thành Đế tức giận, sai bắt giam Thuần Vu Trường. Vương Lập biết sự tình đến con mình, ép Vương Dung tự sát để khỏi liên luỵ cả nhà. Sau đó Trường bị giết chết trong ngục, bản thân Vương Lập cũng bị cách chức, bắt trở về đất phong.

Năm 8 TCN, Vương Mãng được phong làm Đại tư mã cùng 3 người chú họ Vương trong triều. Tuy vậy, ông vẫn giữ tác phong giản dị, khiêm tốn nên rất được lòng các quan[4].

Lui bước trước ngoại thích mới

Năm 7 TCN, Hán Thành Đế vì hoang dâm nên mất sớm. Thành Đế không có con nên Vương thái hậu lập con của Định Đào vương Lưu Khang (em Thành đế) là Lưu Hân lên nối ngôi, tức là Hán Ai Đế. Vương Chính Quân được tôn làm Thái hoàng thái hậu, lệnh cho Vương Mãng trở về nhà để nhường lại quyền bính cho dòng ngoại thích mới của mẹ Ai Đế là Đinh cơ (vợ Lưu Khang).

Vương Mãng bèn viết sớ lên Ai đế xin về hưu. Vua Ai Đế mới lên ngôi, thấy ông là đại thần triều cũ nên muốn giữ lại. Do có ý kiến của Thừa tướng Khổng Quang, Đại tư không Hà Vũ với Thái hoàng thái hậu nên Thái hoàng thái hậu lệnh cho ông phục chức.

Sau đó trong cung Vị Ương mở tiệc, người sắp chỗ ngồi treo màn làm chỗ cho Định Đào thái hậu họ Phó (bà nội ruột của Ai Đế, mẹ Lưu Khang) ngồi cạnh Vương thái hoàng thái hậu. Vương Mãng kiểm tra phát hiện việc đó, rất bực, mắng viên quan sắp chỗ:

Và ông ra lệnh sắp chỗ cho Phó thái hậu chỗ khác. Phó thái hậu rất tức giận, không đến dự tiệc và trở nên căm thù Vương Mãng.

Sau vụ việc này, ông biết mình ở tình thế bất lợi, bèn xin từ chức lần thứ hai. Do áp lực của mẹ và bà nội, Ai đế phê chuẩn đề nghị của ông. Vì uy tín của Vương Mãng với các công khanh rất cao nên họ cùng dâng biểu ca ngợi công lao của ông. Ai Đế bèn mở rộng ấp phong cho ông.

Hơn 1 năm sau, Phó thái hậu cũng được tôn làm Thái hoàng thái hậu như Vương Chính Quân, còn mẹ Ai Đế là Đinh cơ được tôn làm Thái hậu, ngang với địa vị của Triệu thái hậu (hoàng hậu vợ Thành Đế). Nhà Hán lúc đó có 2 thái hoàng thái hậu và 2 thái hậu.

Hai gia tộc họ Đinh và họ Phó đều được vào triều phong hầu. Họ Vương bị đả kích nặng nề: Khúc Dương hầu Vương Căn bị buộc trở về đất phong, Thành Đô hầu Vương Huống bị cách chức về quê. Vương Mãng còn bị truy cứu vụ ngăn cản dâng tôn hiệu cho Phó thái hoàng thái hậu và Đinh thái hậu, bị đề nghị xử tử. Tuy nhiên, ông được ân xá vì đã có công lao với triều đình, chỉ bị tước đất thụ phong mới. Ai đế nể Vương Chính Quân nên giữ cho ông tước hầu và đất Tân Đô[5].

Trở lại chính trường

Biết mình bị thất sủng, Vương Mãng trở về Tân Đô chỉ đóng cửa không ra ngoài để giữ mình. Con trai ông là Vương Hoạch giết 1 nô tỳ, Vương Mãng mắng chửi thậm tệ rồi bắt phải tự sát để giữ nghiêm phép nước. Một số đồng liêu đến nhà thấy vợ ông ăn mặc rất xoàng xĩnh như người ở, khi biết là phu nhân đều rất ngạc nhiên. Qua việc đó càng thêm nhiều người rất cảm phục ông.

Không lâu sau, cả Phó thái hoàng thái hậu và Đinh thái hậu đều qua đời. Hàng trăm người dâng sớ lên Ai Đế kêu oan cho Vương Mãng, xin để ông trở lại triều đình. Năm 2 TCN, Ai đế lấy lý do cần người phụng dưỡng Vương thái hoàng thái hậu, bèn ban chiếu triệu ông trở lại kinh đô Trường An.

Năm 1 TCN, Hán Ai Đế vì hoang dâm quá độ, bị bệnh qua đời khi mới 25 tuổi, cũng không có con nối. Vương Chính Quân đến ngay cung Vị Ương giữ lấy ngọc tỷ truyền quốc, triệu gấp Vương Mãng vào cung bàn việc. Ông kiến nghị bãi chức hết những người thân thích của họ Phó và họ Đinh cùng Đại tư mã Đổng Hiền. Đổng Hiền là người phe họ Phó, biết chuyện bèn tự sát luôn ngày hôm đó. Vương Chính Quân đề nghị các quan tiến cử chức Đại tư mã. Tư đồ Khổng Quang và Tư không Bành Tuyên bèn tiến cử Vương Mãng.

Ông cùng Vương thái hoàng thái hậu lập cháu của Hán Nguyên Đế, con của Trung Sơn Hiếu vương Lưu Hưng và Vệ cơ là Lưu Diễn mới 9 tuổi lên nối ngôi, tức là Hán Bình Đế. Vương Chính Quân lại xưng là Thái hậu như cũ, cử Vương Mãng làm phụ chính.

Thanh trừng kẻ địch

Vương Mãng tâu với Vương thái hậu việc Triệu thái hậu (hoàng hậu của Thành Đế) từng sát hại hoàng tử và họ Phó kiêu căng ngang tàng coi thường luật pháp. Vương thái hậu chuẩn y, hạ lệnh phế ngôi của Triệu thái hậu và Phó hoàng hậu (vợ Ai Đế, cháu nội của Phó thái hoàng thái hậu đã mất) và buộc 2 người phải tự sát. Phó thái hoàng thái hậu và Đinh thái hậu từng phế truất Vương Mãng trước đây cũng bị tước bỏ danh hiệu, trở lại làm Định Đào Cung vương mẫu và Đinh cơ.

Tư đồ Khổng Quang là dòng dõi Khổng Tử, được Vương Mãng coi trọng, lại cất nhắc con rể Quang là Chân Hàm làm Đô uý. Vương Mãng muốn triệt tiêu hết các ngoại thích mới của Ai Đế, bèn làm bản tấu, Vương thái hậu phê chuẩn, những người họ Phó, họ Đinh và người nhà Đổng Hiền đều bị cách chức đày đi xa.

Riêng với ông chú Hồng Dương hầu Vương Lập từng thông đồng với Thuần Vu Trường trước đây, Vương Mãng bí mật đề nghị Khổng Quang dâng sớ truy cứu. Khổng Quang nể sợ Vương Mãng nên làm theo[6], đề nghị Vương Lập trở về đất phong, không cho vào triều. Ban đầu Vương thái hậu không nghe nhưng Vương Mãng đòi xử nghiêm để giữ phép nước, không vì tình nghĩa riêng tư. Thái hậu phải chấp thuận.

Thao túng triều đình

Thăng chức An Hán công

Kể từ đó quyền hành trong triều đình hoàn toàn trong tay Vương Mãng. Ông gây dựng lực lượng riêng gồm những người tâm phúc như Vương Thuấn, Vương Ấp, Chân Phong, Chân Hàm, Bình Yến, Lưu Hâm, Tôn Kiện. Vì vậy những quyết sách của Vương Mãng ban ra đều được thực thi thuận lợi. Bề ngoài ông tỏ ra là người chính trực đường hoàng, nhưng kỳ thực những chính sách ban ra đều có những người thân cận hậu thuẫn hưởng ứng nên Vương thái hậu và mọi người rất tin tưởng vào tài năng và sự công tâm của ông[6].

Cuối năm 1 TCN, do sự gợi ý của những người tâm phúc, bộ tộc ngoại vi Ích châu dâng lên triều đình con chim trĩ trắng. Mọi người bàn tán rất nhiều, vì trước đây khi Chu Công Đán phụ chính Chu Thành Vương cũng có nước Việt Thường Thị từ xa ngàn dặm đến dâng trĩ trắng. Vì vậy mọi người cho rằng do Vương Mãng nhiều công đức nên có điềm lành.

Ngay tháng 1 năm sau (1 SCN[7]), mọi người cùng xưng tụng công lao của ông. Thái hậu sai mang con trĩ trắng làm vật cúng tế trong tôn miếu nhà Hán và xuống chiếu sai Vương Mãng theo gương của Chu Công, xây dựng chính sách cho vạn thế, phong ấp tăng thêm 28.000 hộ, thăng lên chức Thái phó, An Hán công, cấp cho phủ đệ cũ của tướng quốc Tiêu Hà thời Hán Cao Tổ. Ban đầu Vương Mãng từ chối lấy lệ vài lần rồi, đề nghị rằng nên quan tâm tới con cháu hoàng tộc, quan viên và các công thần khai quốc. Cuối cùng triều đình xuống lệnh:

Chiếu lệnh ban ra, cuối cùng Vương Mãng mới chịu nhận chức phong, đồng thời cả nước đồng loạt được ban ơn, đều rất cảm tạ Vương Mãng.

Ông lại kiến nghị thái hậu rằng: hai họ Đinh và Phó sống xa hoa khiến dân chúng khổ cực, vì vậy thái hậu nên tiết kiệm hơn. Thái hậu bằng lòng cắt 10 huyện hưởng lộc của mình giao cho Đại Tư nông. Khi có thiên tai, ông liền ăn chay.

Năm 2, Thanh châu bị lũ lụt và nạn cào cào. Qua sự phát động của ông, 230 quan viên xin hiến đất làm nhà cứu tế cho người tị nạn. Ông còn xuống lệnh đình chỉ xây dựng khu Hô Trì Uyển làm nơi ở cho nạn dân, thậm chí ngay tại Trường An cũng xây 1000 căn nhà cho những người dân chạy nạn đến trú. Những nơi bị thiên tai được miễn thuế[8].

Cha hoàng hậu

Năm 3, vua Bình Đế lên 13 tuổi, Vương Mãng kiến nghị lên Vương thái hậu nên sớm chọn hoàng hậu cho vua Bình Đế vì mấy đời trước đều không có con nối nghiệp. Sau vài động thái vận động những người tâm phúc đề nghị, cuối cùng Vương thái hậu chọn con gái Vương thị của Vương Mãng trong số những cô gái dự tuyển làm hoàng hậu của Bình Đế[9].

Theo thông lệ, cha của hoàng hậu hưởng đất phong 100 dặm và thưởng rất nhiều tiền vàng. Nhưng Vương Mãng từ chối mở rộng phong ấp và trích tiền thưởng cho 10 cô gái cùng dự tuyển hoàng hậu với con mình. Các quan viên nhất loạt dâng thư cho rằng như vậy thì lễ sính cho hoàng hậu không hơn gì các phi tử, đề nghị tăng thưởng thêm tiền vàng cho ông. Nhưng Vương Mãng vẫn không nhận hết mà mang chu cấp cho những người nghèo trong 9 tộc họ Vương. Nhiều người rất cảm động việc làm này của Vương Mãng.

Trừ ngoại thích mới

Để ngăn ngừa ngoại thích mới của Bình Đế can dự triều chính, tranh quyền với mình, ông chỉ tôn mẹ đẻ Bình Đế là Vệ cơ làm Trung Sơn Hiếu vương thái hậu, còn hai người cậu của Bình Đế là Vệ Bảo và Vệ Huyền làm Quan nội hầu ở lại nước Trung Sơn, đóng đô ở Lư Nô[10], không cho tới Trường An.

Năm 4, con Vương Mãng là Vương Vũ sợ sau này Bình Đế lớn lên sẽ oán hận, nên lén sai người liên lạc với Vệ Bảo, xui mẹ Bình Đế dâng thư xin về kinh, nhưng Vương Mãng bác bỏ. Vương Vũ bàn mưu với thầy học là Ngô Chương. Chương cho rằng Vương Mãng tuy cố chấp nhưng lại mê tín, sợ quỷ thần, nên nghĩ cách bày ra trò tai dị để lấy lý lẽ khuyên Vương Mãng nhường lại quyền cho họ Vệ.

Vương Vũ nghe theo, sai Lã Khoan nửa đêm lấy máu rải ra cửa Vương phủ, nhưng bị lính gác phát hiện. Vương Mãng bèn lệnh bắt giam và xử tử Vương Vũ, sai bắt giết hết họ Vệ. Nhân đó, ông ra lệnh giết vài trăm người phỉ báng ông như công chúa Kính Vũ, Lương vương Lưu Lập và những người trong họ như chú Vương Lập, anh họ Vương Nhân.

Đề cao danh hiệu

Thái bảo Vương Thuấn dâng thư lên thái hậu, nói rằng Vương Mãng công lao trùm thiên hạ, như Y Doãn và Chu Công, nên tôn làm Tể hành. Vương thái hậu chấp thuận, lại phong cho mẹ ông làm Công Hiển quân, hai người con ông phong làm liệt hầu. Vương Mãng ban đầu vẫn khóc không nhận, sau thái hậu phải sai Khổng Quang thuyết phục, ông mới thụ phong. Vương Thuấn lại tâu lên thái hậu rằng ở Thục quận có người tên là Lộ Kiện vốn đang định thưa kiện Vương Mãng về chuyện đất đai nhưng thấy Vương Mãng từ chối nhận phong nên lấy làm hổ thẹn mà rút đơn - việc đó giống việc Chu Văn Vương dùng đức cảm hoá nước Ngu và nước Nhuế trong sử sách. Vì vậy mọi người truyền ra rằng ân đức của Vương Mãng còn vượt cả Chu Văn Vương[11].

Để lung lạc giới trí thức khôi phục lại lệ cổ trước đây, ông cho xây dựng Minh Đường (nơi làm việc của thiên tử), Tích Ung (nơi mở trường học) và Linh Đài (đài thiên văn) và xây nhà cửa cho những người có học tại kinh thành. Sau đó ông lệnh trưng tập những người có tay nghề đến dạy cho lớp trẻ. Những người tinh thông chữ nghĩa đều được triều đình ưu đãi. Do sự cung kính, khiêm nhường của ông, nhiều người cảm phục và xin theo Vương Mãng. Ông tụ tập được hơn 1000 người có tài năng trong thiên hạ[12].